PYCHOWICE

Pychowice jest starą miejscowością nad brzegiem Wisły, na drodze z Krakowa do Tyńca.
Pierwsza zachowana wzmianka pisemna o Pychowicach zachowała się w przywileju księcia Bolesława V Wstydliwego dla benedyktynek staniąteckich z dnia 23 lutego 1254 r. Drugim zachowanym zapisem o Pychowicach jest informacja w przywileju królowej Elżbiety dla kościoła na Skałce z dnia 24 sierpnia 1376 r.
W średniowieczu miejscowość była własnością kanoników krakowskich, z którego grona był wyznaczany jeden z nich jako dzierżawca. Wśród znanych nam nazwisk wymienić można ks. kan. Tomasza Strzępińskiego (w 1455 r. został biskupem krakowskim), ks. kan. Jana Długosza (był następcą po ks. kan. Strzępińskim w Pychowicach) czy ks. kan. Podoski (1581). Wśród nich główną postacią był znakomity polski historyk Jan Długosz, któremu kapituła krakowska przekazała 8 października 1455 r. wieś Pychowice w dzierżawę (władał ją do 1480 r. czyli do śmierci). Jemu to zawdzięczamy szerszy opis Pychowic (czytaj poniżej).
W wyniku rozbiorów dobra kanonickie w Pychowicach przejęło państwo austriackie.  W XIX w. właścicielami Pychowic byli: Zuzanna Charzewska - Zuzanna Russyan (po drugim mężu); 1853-60 – Henryk Charzewski, 1860–64- Amalia Kadłubowska i Wawrzyniec Szczurkowski, 1864-68 r. – dr Alojzy Alth, 1868-76 – Aleksander i Julia Maszewscy, 1876-84 – Józef i Katarzyna Derasowie, 1884-91 – hrabia Czesław Lasocki, 1901-03 –  troje dzieci hrabiego.
W 1903 r. dobra zakupił dr Edmund Wójtowicz, po którym odziedziczyła je Olga Wójtowicz, ostatnia dziedziczka Pychowic.

Poniżej zamieszczono informacje na jej temat pochodzące z dostępnych źródeł, przytoczonych według lat wydania.

Jan Długosz o Pychowicach w: "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" (pol. "Księga uposażeń/ beneficjów diecezji krakowskiej"), Kraków 1440/1455-1480:

 

1455 (około; z roku objęcie prebendy):

„Prebenda… łętkowska [tak nazwana od głównej wsi Łętkowic koło Słomnik], którą obecnie dzierżawi [moja skromna osoba] mistrz Jan z Dąbrówki, profesor świętej teologii i prawa kanonicznego… posiadający czwartą dziesięcinę snopową z Pychowic, wsi prestymonialnej kapituły krakowskiej położonej blisko brzegu rzeki Wisły parafii kościoła na Skałce. A w niej jest 6. łanów kmiecich, dalej 5. zagród mających role specjalne, a z nich wszystkich bez umniejszania pobiera dziesięcinę snopową wspomniana prebenda i mieszkańcy wożą ją dla kanonika do stodoły na własnych wozach i oddają dziesięcinę konopną z łanu po 4 wiązki a wartość powyższej dziesięciny ocenia się na 7 grzywien. Nie ma tam dworu kanonika, ani ról folwarcznych ani karczmy”.

 Notatki z lat 1470-1480:

„Pychowice, wieś prestymonialna kapituły krakowskiej, położona blisko rzeki Wisły, za Kazimierzem, w parafii Kościoła ze Skałki, posiada 6 łanów kmiecych, a każdy łan płaci 1 1/2 grzywny, połowę na uroczystość św. Jana Chrzciciela i połowę na uroczystość św. Marcina. W żaden dzień w tygodniu nie odrabiają pańszczyzny, są jednak obowiązani do innych robót. Po pierwsze mają obowiązek wyciągać z Wisły drwa i wozić je do domu kanoniczego na potrzeby zarządzającego wsią kanonika; dalej mają obowiązek w stajni, na dworze i przed domem wyczyszczać i wywozić błoto wedle potrzeby zarządzającego; dalej mają obowiązek wozić własnymi wozami sól w bryłach i drobną z Wieliczki na potrzeby zarządzającego; dalej mają obowiązek wozić siano z Pychowic do Krakowa każdego czasu w razie potrzeby; dalej mają obowiązek trzy łąki kosić, zbierać i zwozić własnymi wozami na użytek zarządzającego.

Dalej posiada wieś 5. zagród, z których 4. mają role, 2. większe i 2. mniejsze, piąta zaś sam tylko ogród i łąki. Dalej 2. zagrody posiadające role większe mają obowiązek wykonywać wszelkie roboty własnymi wozami wraz z innymi kmieciami; natomiast trzy zagrody pozostałe i ich zagrodnicy wykonują również wszelkie prace piesze na potrzeby zarządzającego. Dalej 4. wspomniane zagrody płacą jako czynsz po 1/2 grzywny, 5. zaś 1 wiadrunek w tych terminach, co i kmiecie. Dalej posiada wieś jedną karczmę, która nie ma żadnych ról ani łąk i płaci 1/2 grzywny nie wykonując żadnych robót

Dalej ma obowiązek każdy kmieć dawać z łanu na święto Wielkiejnocy dla zarządzającego wspomnianą wsią 2. koziołki; zagrodnik zaś 1. koziołka; dalej każdy kmieć z łanu ma obowiązek oddawać 30. jaj i 2. koguty, owsa zaś, czyli osepu i serów nie oddają. Nie ma tam dworu ani folwarku i chociażby kiedyś był tam folwark, to jednak, ponieważ więcej kosztował, niże przynosił [dochodu], osadzono w nim kmiecia.

Dalej jest tam 1. sadzawka rybna dobra, urządzona przez Jana Długosza starszego, kanonika krakowskiego [moją osobę], kosztem 60. grzywien, z której zarządzający może mieć dobry pożytek o dochód. Posiada także wspomniana wieś zarośla niewielkie, te jednak są wypuszczone kmieciom i zagrodnikom na swobodny użytek. Dalej posiada jezioro, które wydzierżawia się za 1/2 grzywny. Dalej rzekę Wisłę wydzierżawia się za 1/2 grzywny; dalej wspomniana wieś oddaje dziesięcinę snopową ze wszystkich ról kmieci i zagrodników prebendzie krakowskiej, zwanej łętkowską.

Dalej, wspomniana wieś graniczy z wsiami Kostrzec Jana Tęczyńskiego z rodu Toporczyków, dalej z Kobierzynem Andrzeja Oleśnickiego z rodu Dębno, ze Skotnikami i Dębnikami królewskimi, dalej z Bodzowem i Zakrzowem wsiami kanoników; między nimi są w niektórych miejscach nieprzeprawne, zaokrąglone miedze czyli ujazdy, w innych rowy, jeszcze w innych kopce i znaki. Dalej, wieś wspomniana płaciła dawnymi czasy dla kapituły ogółem 10. grzywien, teraz zaś płaci zaledwie 4 1/2 grzywny kapitule, pozostały zaś czynsz pobiera zarządzający”.

Tłumaczenie: mgr Józef Mitkowski
Opracował ks. dr Robert Bieleń sdb


Opis ze „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, red. B. Chlebowski i W. Walewski, T. IX, s. 327, Warszawa 1888:

"Pychowice, wś [wieś], pow.[iat] wielicki, na pr.[awym] brzegu Wisły, przy drodze z Podgórza (1,6 klm.) do Tyńca, w glinkach urodzajnych, a okolicy równej, nizinnej. Par.[afia] rz.-kat. [rzymsko-katolicka] w Podgórzu. Składa się z 45 dm. [domów] i 255 mk [mieszkańców], 249 rz.-kat. [rzymsko-katolickich] i 6 izrael.[skich]. Pos.[ada] większa (A. Maszewski) 2 dm. [domy] i 19 mk. [mieszkańców]; 42 mr. [morgi] roli, 14 mr. [morg] łąk, 88 mr. [morg] pastw.[isk] i 11 mr. [morg] lasu; pos.[ada] mn.[iejsza] 146 mr. [morg] roli, 88 mr. [morg] łąk, 47 mr. [morg] pastw.[isk] i 7 mr. [morg] lasu. Graniczy na zachód z Kostrzem i Bodzowem, na połudn.[ie] z Kobierzynem a na wschód z Zakrzówkiem. Wątpliwy przyw.[ilej] król.[owej] Elżbiety, wydany w Bochni 24 sierpnia 1376 (Kod. Małop. I, 306), nadaje paulinom na Skałce rolę Strzeb w Zawadzie (nie istniejącej). Czytamy tamże „cum area et horto et cum fossalibus omnibus vulgariter dictis Padołki, qui mansus sive Strzeb iacet circa Wislam et magnum lacum (dzisiaj nie ma) et tendit ad viam, qua itur in Pychowice, cum tribus campis et duobus pratis inter montes adiacentes, que sunt retro montem Tentawa (?) duobus particulis circumque viam eundo in villam iam dictam Pychowicz”. [„z polem i z ogrodem i z wyrobiskami wszystko popularnie zwane Padołki, który gospodarstwo lub posiadłość leży w pobliżu Wisły i duży staw (których dzisiaj nie ma) będący przy drodze prowadzającej do Pychowic, z trzema polami i dwoma łąkami leżącymi wśród wzgórz sąsiadujących, których dwie części są za górą Tentawą (?) i w ten sposób droga ta prowadzi do osady zwanej jak powiedziano Pychowice”]. Ten opis świadczy o znacznej zmianie, może wskutek zmiany koryta Wisły. Za Długosza (L.B., III, 118) należały P.[ychowice] do par.[afii] na Skałce. W 1490 r. (Pawińs.[ki], Małop.[olska], 450) miała wieś 6 łan.[ów] km.[iecich] a w 1581 (ibid., 41) trzymał ją kanonik krak.[owski] Podoski, liczyła  4 łany  km.[iecie], 6 zagród z rolą, 6 komor.[ników] bez bydła a 4 komorników z bydłem".

Opracował ks. dr Robert Bieleń sdb

Pychowice w 1947 r. (wg autora przewodnika po Krakowie i okolicach):

"Pychowice – Bodzów – Kostrze
Ubogie to i zacofane wioski, choć w obrębie wielkiego miasta położone. Pychowice nieco się umiastowiły, bo obok starych, lichych chałup powstało w nich kilka większych budynków i sporo domków robotniczych. Leży ta wieś nad samą Wisłą przy tynieckiej drodze, tuż za Zakrz. Krzemionkami. U wstępu do niej licha plaża nad rzeką, dom poakcyzowy w pobliżu zanikłej karczmy „Rzym”, woodociąg wody wiślanej do fabr.[yki] „Solvay”, zaś u zach[odniego] końca skromny folwark. W środku wsi, przy gosp.[odarstwie] Pieniążka, odgałęzia się w pr.[awo] droga do Bodzowa, 1 km, przy której okaz olbrzymiej topoli nadwiśl.[anej], zaś za folwarkiem w lw. [lewo] droga do Skotnik, 2 km. Początek tej drugiej ma porą pochyłość i służy jako krótki, ale wcale dobry tor saneczkarski. Za dworkiem zaś, z pr.[awej] str.[ony] tynieckiej drogi tryska w zagajniku akacjowym obfite źródło dobrej wody, ujęte w betonowe studnie zdobne w żelazny kielich, miłe jako miejsce odpoczynkowe. Od płd [południowej] str.[ony] Pychowic stoi wzgórze wapienne, wspomnianą drogą do Skotnik na dwie części przedzielone; niższa Pychowicka górka z lewej str.[ony] tej drogi, 218 m, ma w swym wnętrzu małe groty i schrony z wojny 1914, wyższa i stromsza z pr.[awej] str.[ony] drogi, górką św. Piotra zwana, 246 m, ma ze szczytu nader wdzięczny widok, śmiały obryw skalny, wap.[ienną] florę, gładkie, trawiaste zbocza i także b.[ojowe] schrony. Oba te wzgórki są dobre do nart i saneczek, latem zaś są nader cichym, ustronnym miejscem przechadzkowym.
    Nieco dalej po pr.[awej] str.[onie] tynieckiej drogi stoi trzecia wapienna górka Kostrzewska [prawidłowo: Kostrzecka] lub Ławy, 262 m (ta druga nazwa odnosi się właściwie do pól u jej podnóża), interesująca z wielu względów, a i z tego, że i w jej wnętrzu znajdują się powojenne schrony, nawet pono cały labirynt korytarzy i komor podziemnych, stale lodem i soplami obwieszonych, a to koło fortu nad Kostrzem i od str.[ony] Wisły".

K. Sosnowski, Ziemia krakowska. Przewodnik wycieczkowy, t. I. , Kraków 1947
Opracował ks. dr Robert Bieleń sdb


Poczet sołtysów i wójtów wsi, gmin i gromad przyłączonych do Krakowa po 1915 roku. T. 3, Kraków 2015:

"Dawna wieś po prawej stronie Wisły, obecnie w zachodniej części miasta Krakowa,  około 4,5 km od jego centrum, przy starym trakcie do Tyńca (dzisiejsza ulica  Tyniecka), sąsiadująca przez Wisłę ze Zwierzyńcem, Dębnikami i Zakrzówkiem  (w tych trzech przypadkach od 1910 roku z Krakowem), Kobierzynem, Skotnikami,  Kostrzem  i Bodzowem.
W najstarszej znanej wzmiance, pochodzącej z 1376 roku, nazwa wsi została zapisana  w brzmieniu Pychowice. W 1470 roku zanotowano: Pychowicze. Nazwa wsi od nazwy  osobowej  „Pych” albo słowa „pych” oznaczającego żerdź służącą do odpychania łodzi od dna rzeki.
Wieś pierwotnie należała do parafii pw. św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa  w Krakowie na Skałce, w XIX wieku podlegała parafii pw. św. Józefa w Podgórzu, natomiast  od roku 1918 objęto ją parafią pw. św. Stanisława Kostki w Krakowie-Dębnikach. W znanym od początku XIX wieku godle pieczętnym wsi wizerunek konia w biegu.
Wieś przeniesiona z prawa polskiego na prawo magdeburskie w 1464 roku przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Wytyczono wówczas jej centrum w rejonie dzisiejszej ulicy Jemiołowej oraz dokonano niwowego rozłogu pól. W połowie XIX wieku odnotowywano nazwy  pól i rejonów wsi: Koło Bodzówki, Działy, Chmielenice, Gręby, Za Górą.
Historycznie wieś była własnością duchowną, przez wieki należała do kapituły krakowskiej,  znajdował się w niej folwark z domem kanonika, zastąpiony później zespołem dworskim (przy  dzisiejszej ulicy Tynieckiej, tam też zlokalizowana była karczma). Pod koniec XVIII wieku, po  sekularyzacji, wieś przeszła na własność Funduszu Religijnego, następnie w ręce dzierżawców  i prywatnych właścicieli. W drugiej połowie XIX wieku w ramach Twierdzy Kraków wzniesiono  fortyfikacje i most przez Wisłę łączący Pychowice z Przegorzałami. Wybudowano też  wapiennik  i cegielnię oraz ujęcie wody dla zakładów sodowych w Borku Fałęckim.
Przed rozbiorami gromada Pychowice należała do sięgającego na północ po Wisłę powiatu  szczyrzyckiego, po roku 1772, pod pierwszym zaborem, znalazła się jako gmina w austriackim  cyrkule wielickim, w 1782 roku przekształconym w cyrkuł myślenicki. W okresie  Księstwa Warszawskiego wieś miała odrębny status gromadzki w ramach   departamentu  i powiatu krakowskiego. W 1815 roku Pychowice powróciły jako gromada (od 1856 roku  gmina) pod zabór austriacki, do cyrkułu myślenickiego, w 1819 roku przekształconego w cyrkuł  wadowicki. W okresie autonomii galicyjskiej, od 1866 roku, wieś mająca status gminy  jednostkowej należała do powiatu wielickiego, od 1896 roku do powiatu  podgórskiego – stan  ten przetrwał do czasów II Rzeczypospolitej, do roku 1923, kiedy to Pychowice objęte zostały  powiatem krakowskim. W 1934 roku gminę Pychowice przekształcono w gromadę w ramach  wielowioskowej gminy zbiorczej Borek Fałęcki.
W roku 1941 znajdujące się w okupacyjnym departamencie i powiecie krakowskim Generalnego  Gubernatorstwa Pychowice (liczące wówczas 2,71 km² i 1122 mieszkańców) włączone  zostały do granic Krakowa, do jego VI obwodu administracyjnego, jako XXVIII dzielnica  katastralna miasta.
Obecnie tereny tej dawnej wsi stanowią część dzielnicy samorządowej VIII Dębniki".   

Opracowanie: Bogdan Kasprzyk

(cdn.)